ยานีธาติคาถาวณฺณนา

[1] อิทานิ ‘‘เอตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ วุตฺตตฺตา อตฺถวณฺณนา อารพฺภเตฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘อาทิโต ปญฺเจว คาถา ภควตา วุตฺตา, เสสา ปริตฺตกรณสมเย อานนฺทตฺเถเรนา’’ติฯ ยถา วา ตถา วา โหตุ, กิํ โน อิมาย ปริกฺขาย, สพฺพถาปิ เอตสฺส รตนสุตฺตสฺส กริสฺสามตฺถวณฺณนํฯ

ยานีธ ภูตานีติ ปฐมคาถาฯ ตตฺถ ยานีติ ยาทิสานิ อปฺเปสกฺขานิ วา มเหสกฺขานิ วาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปเทเส, ตสฺมิํ ขเณ สนฺนิปาตฏฺฐานํ สนฺธายาหฯ ภูตานีติ กิญฺจาปิ ภูตสทฺโท ‘‘ภูตสฺมิํ ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ปาจิ. 69) วิชฺชมาเนฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว , สมนุปสฺสถา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.401) ขนฺธปญฺจเกฯ ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขุ, มหาภูตา เหตู’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 3.86) จตุพฺพิเธ ปถวีธาตฺวาทิรูเปฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. 1.2.190) ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. 2.220) สพฺพสตฺเตฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอวมาทีสุ (ปาจิ. 90) รุกฺขาทิเกฯ ‘‘ภูตํ ภูตโต สญฺชานาตี’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. 1.3) จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺฐา สตฺตนิกายํ อุปาทาย วตฺตติฯ อิธ ปน อวิเสสโต อมนุสฺเสสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมาคตานีติ สนฺนิปติตานิฯ ภุมฺมานีติ ภูมิยํ นิพฺพตฺตานิฯ วา-อิติ วิกปฺปเนฯ เตน ยานีธ ภุมฺมานิ วา ภูตานิ สมาคตานีติ อิมเมกํ วิกปฺปํ กตฺวา ปุน ทุติยวิกปฺปํ กาตุํ ‘‘ยานิ ว อนฺตลิกฺเข’’ติ อาหฯ อนฺตลิกฺเข วา ยานิ ภูตานิ นิพฺพตฺตานิ, ตานิ สพฺพานิ อิธ สมาคตานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ยามโต ยาว อกนิฏฺฐํ, ตาว นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ อากาเส ปาตุภูตวิมาเนสุ นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘อนฺตลิกฺเข ภูตานี’’ติ เวทิตพฺพานิฯ ตโต เหฏฺฐา สิเนรุโต ปภุติ ยาว ภูมิยํ รุกฺขลตาทีสุ อธิวตฺถานิ ปถวิยญฺจ นิพฺพตฺตานิ ภูตานิ, ตานิ สพฺพานิ ภูมิยํ ภูมิปฏิพทฺเธสุ จ รุกฺขลตาปพฺพตาทีสุ นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘ภุมฺมานิ ภูตานี’’ติ เวทิตพฺพานิฯ

เอวํ ภควา สพฺพาเนว อมนุสฺสภูตานิ ‘‘ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ วิกปฺเปตฺวา ปุน เอเกน ปเทน ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพว ภูตา สุมนา ภวนฺตู’’ติ อาหฯ สพฺเพติ อนวเสสาฯ เอวาติ อวธารเณ, เอกมฺปิ อนปเนตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ ภูตาติ อมนุสฺสาฯ สุมนา ภวนฺตูติ สุขิตมนา ปีติโสมนสฺสชาตา ภวนฺตุฯ อโถปีติ กิจฺจนฺตรสนฺนิโยชนตฺถํ วากฺโยปาทาเน นิปาตทฺวยํฯ สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตนฺติ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิกตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติโลกุตฺตรสุขาวหํ มม เทสนํ สุณนฺตุฯ

เอวเมตฺถ ภควา ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ อนิยมิตวจเนน ภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ‘‘ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข’’ติ ทฺวิธา วิกปฺเปตฺวา ตโต ‘‘สพฺเพว ภูตา’’ติ ปุน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘สุมนา ภวนฺตู’’ติ อิมินา วจเนน อาสยสมฺปตฺติยํ นิโยเชนฺโต ‘‘สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิต’’นฺติ ปโยคสมฺปตฺติยํ, ตถา โยนิโสมนสิการสมฺปตฺติยํ ปรโตโฆสสมฺปตฺติยญฺจ, ตถา อตฺตสมฺมาปณิธิสปฺปุริสูปนิสฺสยสมฺปตฺตีสุ สมาธิปญฺญาเหตุสมฺปตฺตีสุ จ นิโยเชนฺโต คาถํ สมาเปสิฯ

ตสฺมา หีติคาถาวณฺณนา

[2] ตสฺมา หิ ภูตาติ ทุติยคาถาฯ ตตฺถ ตสฺมาติ การณวจนํฯ ภูตาติ อามนฺตนวจนํฯ นิสาเมถาติ สุณาถฯ สพฺเพติ อนวเสสาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา ตุมฺเห ทิพฺพฏฺฐานานิ ตตฺถ อุปโภคปริโภคสมฺปทญฺจ ปหาย ธมฺมสฺสวนตฺถํ อิธ สมาคตา, น นฏนจฺจนาทิทสฺสนตฺถํ, ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพติฯ อถ วา ‘‘สุมนา ภวนฺตุ, สกฺกจฺจ สุณนฺตู’’ติ วจเนน เตสํ สุมนภาวํ สกฺกจฺจํ โสตุกมฺยตญฺจ ทิสฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ตุมฺเห สุมนภาเวน อตฺตสมฺมาปณิธิโยนิโสมนสิการาสยสุทฺธีหิ สกฺกจฺจํ โสตุกมฺยตาย สปฺปุริสูปนิสฺสยปรโตโฆสปทฏฺฐานโต ปโยคสุทฺธีหิ จ ยุตฺตา, ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ’’ติฯ อถ วา ยํ ปุริมคาถาย อนฺเต ‘‘ภาสิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ การณภาเวน อปทิสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา มม ภาสิตํ นาม อติทุลฺลภํ อฏฺฐกฺขณปริวชฺชิตสฺส ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา, อเนกานิสํสญฺจ ปญฺญากรุณาคุเณน ปวตฺตตฺตา, ตญฺจาหํ วตฺตุกาโม ‘สุณนฺตุ ภาสิต’นฺติ อโวจํ, ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ’’ติฯ อิทํ อิมินา คาถาปเทน วุตฺตํ โหติฯ

เอวเมตํ การณํ นิโรเปนฺโต อตฺตโน ภาสิตนิสามเน นิโยเชตฺวา นิสาเมตพฺพํ วตฺตุมารทฺโธ ‘‘เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยายํ ตีหิ อุปทฺทเวหิ อุปทฺทุตา มานุสี ปชา, ตสฺสา มานุสิยา ปชาย เมตฺตํ มิตฺตภาวํ หิตชฺฌาสยตํ ปจฺจุปฏฺฐเปถาติฯ เกจิ ปน ‘‘มานุสิกํ ปช’’นฺติ ปฐนฺติ, ตํ ภุมฺมตฺถาสมฺภวา น ยุชฺชติฯ ยมฺปิ อญฺเญ อตฺถํ วณฺณยนฺติ, โสปิ น ยุชฺชติฯ อธิปฺปาโย ปเนตฺถ – นาหํ พุทฺโธติ อิสฺสริยพเลน วทามิ, อปิ ตุ ยํ ตุมฺหากญฺจ อิมิสฺสา จ มานุสิยา ปชาย หิตตฺถํ วทามิ ‘‘เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชายา’’ติฯ เอตฺถ จ –

‘‘เย สตฺตสณฺฑํ ปถวิํ วิเชตฺวา,

ราชิสโย ยชมานานุปริยคา;

อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ,

สมฺมาปาสํ วาชเปยฺยํ นิรคฺคฬํฯ

‘‘เมตฺตสฺส จิตฺตสฺส สุภาวิตสฺส,

กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสิํ;

เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต,

เมตฺตายติ กุสโล เตน โหติฯ

‘‘สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปี, ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติฯ (อิติวุ. 27; อ. นิ. 8.1) –

เอวมาทีนํ สุตฺตานํ เอกาทสานิสํสานญฺจ วเสน เย เมตฺตํ กโรนฺติ, เอเตสํ เมตฺตา หิตาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘เทวตานุกมฺปิโต โปโส, สทา ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติฯ (อุทา. 76; มหาว. 286) –